મહીસાગરઃ ડાંગરની વહેલી પાકતી અને વધુ ઉત્પાદન આપતી લોકપ્રિય જાત

ડાંગર, ઘઉં, બાજરી અને મકાઈએ ધાન્ય વર્ગના અગત્યના પાકો છે જેમાં ડાંગર (ચોખા) ધાન્ય વર્ગનો સૌથી અગત્યનો પાક છે કારણ કે, ચોખા એ વિશ્વની લગભગ અડધી વસ્તીને પોષણ પુરૂ પાડે છે.

• વિશ્વના એર્ન્ટાટીકા સિવાયના પાંચેય મુખ્ય ખંડોમાં ડાંગર નું વાવેતર થાય છે.
• વિશ્વમાં કુલ ચોખાનું ૯૦ % જેટલું ઉત્પાદન તેમજ વપરાશ આપણા એશિયા ખંડમાં છે.
• ડાંગરની ખેતી વિશ્વના ૧૦૦ થી વધુ દેશોમાં થાય છે.
• આપણાં દેશમાં ધાન્ય વર્ગનું કુલ ઉત્પાદન થાય છે તેમાં ૪પ % ઉત્પાદન એકલું ડાંગરનું જ થાય છે.

આ બધા કારણોને લીધે ''ડાંગર એ જ જીવન'' અને ''ડાંગરનો દાણો એ જ જીવનનો દાણો'' કહી શકાય.

ગુજરાત રાજયમાં વર્ષ ર૦૧૬–૧૭ દરમ્યાન ખરીફ ડાંગરનો  કુલ ૭.૮ લાખ  વિસ્તારમાંથી ૧૭.૮ લાખ મે.ટન ઉત્પાદન તથા ઉનાળુ ડાંગર હેઠળના પ૬ હજાર હેકટર વાવેતર વિસ્તારમાંથી ૧.૮ લાખ મે.ટન મળેલ છે. આમ, વર્ષ ર૦૧૬–૧૭ દરમ્યાન રાજયમાં ડાંગરનો  કુલ વાવેતર વિસ્તાર ૮.૪ લાખ હેકટરમાંથી કુલ ૧૯.૬ લાખ ટન ઉત્પાદન મળેલ છે. જેમાં ખરીફ ડાંગરની પ્રતિ હેકટરે ઉત્પાદકતા ર.ર૭ ટન જયારે ઉનાળુ ડાંગરની ૩.ર ટન  મળેલ છે. ગુજરાત રાજયમાં ડાંગરની ખેતીના કુલ વિસ્તાર પૈકી ૬૦ ટકા થી વધુ વિસ્તારમાં ફેરરોપણીથી ડાંગરની ખેતી થાય છે. આપણા રાજયમાં ડાંગરનું મુખ્ય  ચોખા સંશોધન કેન્દ્ર, ખેડા જીલ્લામાં નવાગામ ખાતે કાર્યરત છે. આ સંશોધન કેન્દ્ર ઉપરથી અત્યાર સુધીમાં પ૦ થી વધુ ડાંગરની સ્થાનિક અને સુધારેલી જાતો, ઓરાણ તેમજ રોપાણ માટે  બહાર પાડવામાં આવેલ છે. નવીન જાત ' મહિ સાગર'  વર્ષ ર૦૧પ–૧૬ દરમ્યાન નવાગામ કેન્દ્ર ધ્વારા રોપાણ ડાંગર પકવતા ખેડૂતોને વહેલી પાકતી, વધુ ઉત્પાદન આપતી, ઝીણા દાણાવાળી અને મહત્વના રોગો તેમજ જીવાતો સામે પ્રતિકારશકિત ધરાવતી ભલામણ કરવામાં આવેલ છે.

મહિસાગર ભારત સરકારના કૃષિ  અને ખેડૂત કલ્યાણ વિભાગ  ધ્વારા યોજાયેલી ૭૯મી  સી.વી.આર.સી.મીટીંગના નોટીફીકેશન નં. ૩–૬ર/ર૦૧૭ એસ.ડી.–૪, તા.૮ માર્ચ, ર૦૧૮, ન્યુ દિલ્હીના ગેઝેટથી નોટીફાઈડ કરવામાં આવેલ છે. હવેથી આ જાતનું બિયારણ સીડ ચેઈનમાં આવવાથી બ્રિડર બીજ, બ્રિડરની સીધી દેખરેખ હેઠળ ચોખા સંશોધન કેન્દ્ર ઉપર તૈયાર કરવામાં આવશે.સને ર૦૧૮–૧૯ ના બ્રિડર બીજ માટે એડવાન્સમાં ખેતી નિયામકશ્રી, ગુજરાત રાજય, ગાંધીનગરને અરજી કરવાની રહેશે.

સંકરણ

મહિસાગરએ સી.એન. પ૪૦ (માદા) અને આઈ.આર.–પ૦ (નર) વચ્ચે સંકરણ કરીને બહાર પાડવામાં આવેલ છે.ઈરી, ફિલીપાઈન્સથી બહાર પાડેલી આંતરરાષ્ટ્રીય જાત આઈ.આર.–પ૦ એ ચુસીયા, ગાભમારાની ઈયળ અને સુકારા સામે પ્રતિકારક  શકિત ધરાવે છે તેમજ પાકવામાં પણ વહેલી છે. આ ગુણો નવી બહાર પાડેલ જાત મહિસાગરમાં પણ જોવા મળેલ છે. આ જાતનું સંકરણ ચોખા સંશોધન કેન્દ્ર , ચીનસુરા, હુગલી, પશ્ચિમ બંગાળ ખાતે કરવામાં આવેલ હતું.

ભારત સરકારના અખતરામાં ચકાસણી

મહિસાગરનું સમગ ભારત સરકારના ડાંગરના જુદા જુદા સંશોધન કેન્દ્રો ખાતે ખરીફ–ર૦૧૦ થી ખરીફ–ર૦૧ર સુધી અલગ અલગ અખતરામાં ચકાસણી થયેલ છે. આ જાતનું (IET-22100) સૌપ્રથમ ખરીફ ર૦૧૦માં ભારત સરકારના IVT-IME અખતરામાં ભારતના ડાંગર પકાવતા ૧૬ રાજયમાં ર૬ સંશોધન કેન્દ્રો ખાતે ચકાસણી થયેલ હતી. ચકાસણી દરમ્યાન માલુમ પડેલ હતું કે સદર જાત અંકુશ જાતો કરતા ૪.૪ % થી ૮.૬ % વધુ  ઉત્પાદન આપે  છે. ખરીફ–ર૦૧૧માં ભારત સરકારના AVT-1-IME    અખતરામાં ભારતના ર૦ રાજયોમાં ૩પ સંશોધન કેન્દ્રો ખાતે ચકાસણી કરવામાં આવેલ હતી. ભારત સરકારના AVT-2-IME  અખતરામાં ખરીફ–ર૦૧ર દરમ્યાન ભારતના રર ડાંગર સંશોધન કેન્દ્રો અને બંન્ને વર્ષ દરમ્યાન પણ અંકુશ જાતો કરતાં આ જાત સારી  માલુમ પડેલ છે.

રાજય કક્ષાના અખતરામાં ચકાસણી

આપણા રાજયમાં સૌ પ્રથમ મહિસાગર sIET-22100)  ની ચકાસણી ખરીફ–ર૦૧૦ માં IVT-IME અખતરામાં નવાગામ અને નવસારી ખાતેના ડાંગર સંશોધન કેન્દ્ર પર થયેલ હતી. ખરીફ–ર૦૧૧ થી ખરીફ–ર૦૧૪ દરમ્યાન ગુજરાત રાજયમાં આવેલ કૃષિ  યુનિવર્સિટીના વિવિધ કેન્દ્રો જેવા કે, નવાગામ, ડભોઈ, દાહોદ,નવસારી, વ્યારા  અને બારડોલી કેન્દ્રો ખાતે જુદા જુદા અખતરાઓમાં ચકાસણી કરેલ હતી. જેમાં તે અંકુશ જાત જી.આર.–૪ કરતાં ર૯.૮ % અને જી.આર.–૧ર કરતાં ૬.૬ % વધુ ઉત્પાદન આપેલ છે. પ્રતિ દિવસની ઉત્પાદકતા જી.આર.–૪ અને જી.આર – ૧ર કરતાં અનુક્રમે ર૯.૪ % અને ૧૧.૦ % વધુ માલુમ પડેલ છે. મહિસાગરનું સરેરાશ ઉત્પાદન પ૦૦૦–પપ૦૦ કિ.ગ્રા/હે. મળેલ છે; પરંતું મહત્તમ ૮પર૯ કિ./હે.ઉત્પાદન નવાગામ કેન્દ્ર ખાતે નોધાયેલ છે. વાતાવરણની સારી પરિસ્થિતીમાં ઉત્પાદન વધુ મળવાની શકયતા રહેલ છે.

બ્રીડર એટલે કે જાત તૈયાર કરનાર વૈજ્ઞાનિકની જાત દેખરેખ નીચે જેતે પાકની જાતની નકકી કરેલી ખાસીયતોના આધારે ઉભા પાકની ચકાસણી કરે છે. આ ચકાસણી દરમ્યાન નકકી કરેલી ખાસીયતો સિવાયના તમામ છોડ ઉખાડી (રોગીંગ કરી) દૂર કરવામાં આવે છે. આ બીજની જનીનીક શુધ્ધતા ૧૦૦ % હોય છે. આ કક્ષાનું બીજ જાહેર તેમજ ખાનગી એમ બન્ને પ્રકારના રજીસ્ટર્ડ બીજ ઉત્પાદકોને સરકાર તરફથી તેમની માંગણી મુજબ ફાળવવામાં આવે છે. જેમાંથી ''ફાઉન્ડેશન'' પ્રકારનું બીજ તૈયાર કરવામાં આવે છે.

સુધારેલ મહિસાગર જાતની ખાસિયતો

કોઠો– ૧ સુધારેલ  મહિસાગર જાતની ખાસિયતો

મહિસાગરના ચોખાની ગુણવત્તા

ચોખાના દાણાની ગુણવત્તા મુખ્ય ત્રણ બાબતો પર આધાર રાખે છે. (૧) મીલીંગ રીકવરી (ર) દાણાનું કદ, આકાર અને દેખાવ (૩) રાંધવાનો સમય અને સ્વાદ

મહિસાગર જાતના ચોખાની ભૌતિક તેમજ રાસાયણિક ગુણવત્તા

કોઠો– ર : મહિસાગર જાતના ચોખાની ભૌતિક તેમજ રાસાયણિક ગુણવત્તા

નિદર્શનમાં પ્રતિ હેકટરે ઉત્પાદનમાં થયેલ વધારો

કોઠો–૩ : ગુજરાતના મહિસાગર જાતના જિલ્લાવાર નિદર્શનમાં પ્રતિ હેકટરે ઉત્પાદનમાં થયેલ વધારો (વર્ષ ર૦૧૭–૧૮)

વર્ષ ર૦૧૭–૧૮ દરમ્યાન ગુજરાત રાજયમાં આપેલ કુલ ૧૩૬ નિદર્શન થકી ડાંગરની લોકલ જાત કરતાં મહિસાગરનો ઉત્પાદનમાં ૧૧.૬ % વધારો નોંધાયેલ છે. તેમાં સૌથી વધુ ઉત્પાદન મહિસાગર અને મહેસાણા જીલ્લામાં પ૦પપ કિ.ગ્રા. ઉત્પાદકતા સાથે ૧૪.૭ % નો વધારો નોંધાયેલ છે. દરેક જીલ્લામાં ૧૦ % થી વધુ ઉત્પાદન મળવાથી તેમજ સારા ભાવ મળવાથી ખેડૂતોમાં મહિસાગર જાત દિવસે દિવસે ખુબ જ લોકપ્રિય થતી જાય છે.

જાતના બિયારણનો દર, ધરૂ વાવણી, ફેરરોપણી સમય અને ફેરરોપણી અંતર

કોઠો–૪ : ડાંગર મહિસાગર જાતના બિયારણનો દર, ધરૂ વાવણી, ફેરરોપણી સમય અને ફેરરોપણી અંતર

રાસાયણિક ખાતર

ડાંગરના પાકને જરૂરી પોષક તત્વો જો જમીનમાં પૃથ્થકરણના આધારે આપવામાં આવે તો ખેતી નફાકારક રહે છે. મહિસાગરમાં રાસાયણિક ખાતર (૮૦—રપ-–૦૦  કી.ગ્રા.ના.ફો.પો./હે.) નીચેના  કોઠો–પ મુજબ ત્રણ અવસ્થામાં આપવાનું રહે છે.

મહિસાગરમાં રાસાયણિક ખાતર વ્યવસ્થા

કોઠો–પ :  મહિસાગરમાં રાસાયણિક ખાતર વ્યવસ્થા

ડી.એ.પી. ખાતર એક હેકટરમાંં પ૪ કિલો પાયાના ખાતર તરીકે (રોપણી પહેલા ઘાવલ કરતી વખતે /પછી)  એક જ વખત આપવાનું હોય છે તથા ર૦ કિ.ગ્રા. ઝીંક સલ્ફેટ પાયામાં જ રોપણી વખતે જમીનમાં આપી દેવો જોઈએ.

રોગ જીવાત

મહિસાગર કરમોડીના રોગ સામે પ્રતિકારક છે અને બદામી ટપકાં તેમજ ગ્રેઈન ડીસ્કલરેશન રોગ સામે મધ્યમ પ્રતિકારક  જાત છે. જી.એ.આર.–૧૩ અને જી.એ.આર.–૧૧ કરતાં ૧પ થી ર૦ દિવસ વહેલી પાકતી હોવાથી ડાંગરનો ગલત અંગારીયા જેવા રોગ તેમજ ગાભમારાની ઈયળ અને પાન વાળનાર ઈયળના ઉપદ્રવથી બચી શકાય છે કારણ કે, ઉપદ્રવ વખતે  ડાંગરની છેલ્લી પાકટ અવસ્થાએ  હોય છે. જીવાતમાં ગાભમારાની ઈયળ,લીફ ફોલ્ડર અને સફેદ પીઠવાળા ચૂસિયા સામે મધ્યમ પ્રતિકારક  સાબિત થયેલ છે. જેથી  વૈજ્ઞાનિક ભલામણ કર્યા મુજબ ખાતર અને પિયતનું પાણી  પ્રમાણસર આપીએ તો આ જાતમાં રોગ તેમજ જીવાતનો કોઈ ઉપદ્રવ જોવા મળતો નથી.

ભલામણ

ગુજરાત રાજયના ડાંગર પકવતા ખેડૂતોને વહેલી પાકતી, વધુ ઉત્પાદન આપતી, ઝીણા દાણા ધરાવતી અને મહત્વના રોગો તેમજ જીવાતો સામે પ્રતિકારશકિત ધરાવતી નવી જાત 'મહિ સાગર' વાવવાની ભલામણ કરવામાં આવે છે. દાણાની ગુણવત્તામાં સદર જાતનો જી.આર–૪, જી.આર–૧ર અને જી.આર–૧૧ (ગુજરાત–૧૭) ના ઝીણી અને સુંવાળી જાતોના વર્ગમાં જ સમાવેશ થાય છે, તેમજ ઉત્પાદન વધુ અને ચડીયાતો ભાવ પણ મળવાથી ડાંગરની ખેતી નફાકારક થાય છે. તેથી રાજયમાં  મહિસાગરનો વિસ્તાર વધતો જાય છે.

મહિસાગરના બિયારણ (ટુથફુલ / બ્રિડર)અંગે

સને ર૦૧૮માં નવાગામ કેન્દ્ર ખાતે મહિસાગરનું બ્રિડર બિયારણ ર.૬ ટન વેચાણ કરેલ છે. જયારે આગામી ખરીફ ૠતુ માટેના બ્રિડરબીજ માટે એડવાન્સમાં ખેતીનિયામકશ્રી, ગુજરાતરાજય, કૃષિભવન, સેકટર–૧૦–એ., ગાંધીનગરને અરજી કરવાની રહે છે. બ્રિડર બિયારણની સને ર૦૧૯–ર૦ માટે ખેતી નિયામકશ્રીની કચેરીની માંગણી આવ્યા મુજબ અત્રેના કેન્દ્ર ખાતેથી ઉત્પાદન કરી બિયારણ આપવામાં આવશે.

સ્ત્રોત: ર્ડા.ડી.બી.પ્રજાપતિ, ર્ડા.એમ.બી.પરમાર, ર્ડા.એસ.જી.પટેલ, પ્રો.ડી.જે.કાચા, ર્ડા.કે.એસ.પ્રજાપતિ,મુખ્ય ચોખા સંશોધન કેન્દ્ર, આણંદ કૃષિ યુનિવર્સિટી, નવાગામ–૩૮૭ પ૪૦ તા. જી.ખેડા, ફોન નં.૦ર૬૯૪ ર૮૪ર૭૮