આ પધ્ધતીમાં ઉત્તમ કક્ષાના પ્રોજની ટેસ્ટેટેડ એટલે કે સિધ્ધ કરેલ જ સાંઢના વીર્યના ડોઝનો ઉપયોગ કરી સંવર્ધન કરવાથી આવનાર વાછરડી કે પાડીની ઓલાદ સુધરે છે. એનડીડીબી દ્વારા સંલગન ડેરીઓ તેમજ સાબરમતી આશ્રમ ગૌશાળા દ્વારા પ્રોજની ટેસ્ટેટીંગના કાર્યક્રમો ચાલે છે. ગાય-ભેંસ ગરમીમાં આવે તેના ૮ થી ૧૬ કલાકમાં જ એક પ્રવીણ-કુશળ બીજદાન કાર્યકર્તા કે વેટરનરી ડૉક્ટર પાસે જ બિજદાન કરાવવાનો આગ્રહ રાખવો.
જેનાથી 30 થી 45 દિવસની ગાભણ અવસ્થાની ખરાઇ કરી શકાય છે અને સવીસ પેરીયડ ટુંકાવી પશુને વર્ષ વિયાણ કરી ઉત્પાકતા વધે છે. ધણી વખતે ટેકનીકલએ ક્સપર્ટના અભાવને લીધે ખેડુતો પશુના ગાભણ અવસ્થાને ચેક કરવાનુ ટાળે છે, પરંતુ જો આ સમય-ગાળામાં ગર્ભ અવસ્થાના નકારાત્મક પરીણામ સવીસ પીરીયડ લંબાઇ જાય છે અને પશુ-પાલકને આથીંક નુકશાન ભોગવવુ પડે છે. માટે જ વધુમાં વધુ બેજ ઇસ્ટ્રસ સાઇકલમાં ગાભણ થઇ જાય તેના માટે વેતરમાં હોવાની જાણકારી જરુરી છે.
દાણ કે ઘાંસચારામાંથી પશુઓને ઘણા જરુરી ખનીજક્ષાર પર્યાપ્ત માત્રામાં સંતોષાતી નથી એટલે રાશનમાં ઊણપ રહે છે. ખનિજ ક્ષાર માત્ર ખનિજ મિશ્રણ વડે આપવા જોઇએ. જે ખાસ કરીને નિયમીત વેતરમાં આવવા, વેતરમા આવ્યા પછી શરૂઆતમાં જ ગર્ભનુ મૃત્યુ(સવીસ પેરીયડ ઘટાડી શકાય), વિયાણ પછી થોડા જ સમયમાં દુધ ઉત્પાદન ઓછુ થઇ જાય વગેરે જેવી સમસ્યા નીવારી શકાય. એટલે બારે માસ ચોક્કસ વિસ્તાર આધારીત ખનિજ મિશ્રણ આપવુ અનિવાર્ય છે.
દૂધ ઉત્પાદકો એ અસંતુલીત ખોરાકની અસરો સમજવી જરૂરી છે અને તેમના પશુઓમાં સંતુલિત રાશન વ્યવસ્થા અપનાવવી જોઇએ. રાશન સંતુલન પ્રક્રિયા એટલે તે ને જરૂરી પોષકતત્વોની પર્યાપ્ત માત્રા પૂરી કરવી. હાલની પરીસ્થિતીમાં પશુના રાશનમાં ઉર્જાની માત્રા ઓછી હોય છે અને પ્રોટીન માત્રા વધુ હોય છે, જેથી ખોરાક ખર્ચ વધે છે અને પશુ ઉથલા મરે છે. પશુ-પાલકને આથીક નુકશાન ભોગવવુ પડે છે.
દાણને વિકાસ કે વૃદ્ધિ અને દૂધ ઉત્પાદન માટે એક સંતુલિત પોષક સ્ત્રોત માનવામાં આવે છે. જે ખાસ કરીને લાંબા ગાળા એટલે કે વધારે દુધ ઉત્પાદનના દિવસો (લેકટેશન પેરીયડ)જાળવી રાખવા માટે ખુબ જ જરુરી છે. સતત સુમિશ્રિત દાણ આપવાથી સુક્ષ્મ માત્રામાં જરુરી પોષક તત્વો સતત મળતા રહે છે અને શરીરની તંદુરસ્તી જળવાતા પશુ લાંબાં ગાળા માટે દુધ ઉત્પાદન આપી દુધની આવક વધારે છે.
નાના વાછરડા કે પાડયા માટે મિલક રિપલેસર એ દૂધ નો એક આર્થિક વૈકલ્પિક છે. જન્મ પછી શરુઆતના દિવસોમાં દુધ શરીરના વિકાસ માટે ખુબ જ જરુરી હોય છે. પરંતુ તેની જગ્યાએ મિલક રિપ્લેસર પિવડાવી પશુનુ મહત્તમ દુધ ઉત્પાદન મેળવી શકાય છે અને દુધ કરતા ઓછા ખર્ચ વાછરડાનો ઉછેર કરી શકાય. મિલક રિપલેસર પીવડાવવામાં શરુઆતમાં વાછરડાને સકલીંગ એટલે કે દુધ પીતા શીખવવુ આવશ્યક છે.
કાફ સ્ટાર્ટર એ વાછરડા માટે એક સંતુલિત સંકેન્દ્રીત મિશ્રણ (પશુ-આહાર) છે. કાફ સ્ટાર્ટર વાછરડા કે પાડયાને ૧૫માં દિવસ થી ૬ મહીના સુધી ખવડાવાથી તેનો પાયાનો શરુઆતનો શરીરનો વિકાસ સારો થાય છે. તેમજ શરુઆતમાં રુમેનનો (પેટનો ભાગ) ઝડપી વિકાસ કરી ઘાંસ-ચારો પચાવવા જલદી સક્ષમ કરે છે. પહેલા વિયાણ વખતેની ઉમર ઘટાડવા પશુના શારીરીક વિકાસમાં ખુબ જ આગત્યનો ફાળો છે. સંતુલિત હોવાથી શરીરનો એકરૂપ વિકાસ કરે છે. આજની વાછરડી આવતી કાલની ગાય છે.
આપણા દેશમાં પશુ-પાલન ધાસ-ચારા માટે કૃષિ આડપેદાશો ઉપર નિર્ભર છે. કેમ કે હાલના સમયમાં જ ધાસ-ચારાની તંગી/અછત વરતાય છે. કેમ કે વસ્તીને ધ્યાનમા લેતા અનાજ ઉત્પાદનના બોજને પહોચી વળવા પશુઓના ચારા માટે સ્પેશ્યીયલ જમીન ઉપયોગમાં લેવી અશ્યકય છે. પાક લણણી પછીના અવશેષોમાંથી કે પરાળ માથી બનવેલ ચોસલામાં પોષક તત્વો સમૃદ્ધ માત્રામાં હોય સારી પોષણ મૂલ્ય ધરાવે છે.
લીલા-ચારો પશુધન માટે મેક્રો અને માઇક્રો પોષક તત્વોનો એક મહત્વપૂર્ણ અને આર્થિક સોત છે. ભવીષ્યમાં લીલા-ચારાની તંગીને પહોચી વળવા ઓછા સમયમાં વધુ ઉત્પાદન સાથે બારે માસ ઓછા પાણીએ ઉપલબ્ધી વાળી મકાઇ, જુવાર કે અન્ય ધાંસની જાતો વાપરવી જોઇએ. સાથે સાથે હાઇબ્રીડ નેપીયર કે સુંઢીયા ઘાસને બીન ઉપયોગી જમીન ઉગાડી પારીવારીક જરુરિયાત માટે ઉછેરેલ પશુઓ માટે લીલા ચારનો સર્વ- શ્રેષ્ઠ વિકલ્પ છે.
લીલાચારાની અછત કે તંગીને પહોચી વળવા એક અસરકારક માર્ગ છે. કાર્બોહાઇડ્રેટસ સમૃદ્ધ ઘાસચારાના પાકને ૪૫-૫૦ દિવસ માટે કટીંગ કર્યા પછી એનારોબિક કંડીશનમાં રાખવામાં આવે છે જેથી પશુ માટે ઘાસચારો નિયમિત પુરવઠો મળી શકે છે. આ પધ્ધતીમા લીલો-ચારો સુ-પાચ્ય બની પોષક તત્વોની માત્રા પણ વધારે મળે છે અને તેની મીઠી વાસને લીધે પશુ તેને પસંદ વધુ કરે છે.
વધુ ઉત્પાદન માટે પશુઓમાં એમિનો એસિડ ની જરુયાતને ગુણવત્તા સભર પહોચી વળવા બાયપાસ પ્રોટીન યુક્ત દાણ આર્થિક રીતે ફાયદાકારક છે. જેથી સારી ગુણવત્તા વાળા પ્રોટીનનો રુમેન(પેટનો ભાગ) બેકટેરીયા દ્વારા થતુ વિઘટન અટકવી શકાય છે. આથીક નુકશાન અટકાવી શકાય છે અને ઉત્પાદન વધારી શકાય છે.
વિયાણ પછીની ઉર્જા (નેગેટીવ એનર્જીં) પરીસ્થીતીમાં દૂધ ઉત્પાદન અને પ્રજનન કાર્યક્ષમતા સુધારવા માટે બાયપાસ ફેટ સપ્લિમેન્ટના રુપમાં ચરબી એક સમૃદ્ધ સ્ત્રોત છે. ચરબીના એક સ્ત્રોત તરીકે અમુક પ્રમાણ કા ચા ખાદ્ય તેલ વડે રેશનની ઊર્જા વધારતા ફાઇબર પાચન અને ખનીજ ક્ષારના શોષણ પર પ્રતિકૂળ અસર પડે છે. વિયાણ પછી લાંબા સમય સુધી વેતર માં નહી આવતા બે વેતર વચ્ચે મોટો અંતરાલ પરિણમે છે.
આઉના સોજાના રોગથી લાબા ગાળે દૂધ ઉત્પાદન ઉપર ભારે નુકસાન થાય છે અને ઘણીવાર પશુ કાયમી બિન-ઉત્પાદક થઇ જાય છે અને આર્થિક રીતે ભારે નુકશાન થાય છે. આ ટેસ્ટથી શરુઆતના તબકાનું નિદાન થઇ જાય છે અને સમયસર સારવારથી આ નુકશાનથી બચી શકાય છે. સામાન્ય રીતે શરુઆતના તબકામાં આંચળ અથવા દૂધ માં કોઈ ભૌતિક ન થતા હોવાથી નિદાન થઇ શકતુ નથી.
દુધ દીવાણ થઇ ગયા પછી આંચળની કેનાલને જતુ મુક્ત રાખવા માટે ટીટ ડિપીંગ કરવુ જરુરી છે જેથી આઉના સોજા માટે જવાબદાર જતુનો વિકાસ થતો નથી. સાફ-કીટમાં આયોડિન આધારિત જતુનાશક હોય છે જે મસ્ટાઇટીસ અટકાવવા માટે આંચળની કેનાલને જતુ મુક્ત રાખે છે. આંચળની નહેરમાં બેકટેરિયાના પ્રવેશને અટકાવવામાં મદદ કરે છે.
ખરવા-મોવાસા, ગળ સુંઢો અને ગાંઠીયો તાવ, ચેપી ગર્ભપાત વગેરે વિરોધી રસી વેટરનરી ડૉક્ટર ની સલાહ અનુસાર અને સમયસર સમય પત્રક પ્રમાણે કરાવવી હિતાવહ છે. રસીકરણ રોગો અટકાવવા માટે સૌથી સરળ અને સસ્તી માર્ગ છે . પશુઓમાં રસીકરણના ૨-૩ અઠવાડિયા પહેલા કૃમિનાશક આપવાથી રસીકરણનો રોગપ્રતિકારક સાથે સારો પ્રતિભાવ મા ળ છે. પશુ ઓમાં રસીકરણ સમયે તેનું સ્વાસ્થય સારા હોવું જોઈએ.
સમયસર વર્ષમાં ઓછમાં ઓછી બે વખત કૃમિનાશક દવા પીવડાવવાથી કરમીયા દ્વારા થતા પોષક તત્વોના બગાડને અટકાવી ઉત્પાદન ટકાવી શકાય છે. તેમા અત્યારે દવાયુક્ત ફીડ પેલેટ કે ગોળીઓનો અનુકૂળ પદ્ધતિ પ્રમાણે ઉપયોગ કરીને અસરકારકતા વધારી શકાય છે
પાકા ભોંયતળીયા અને યોગ્ય માપની અનુકુળ ગમાણ વાળી કોઢ બનાવી તેમા યોગ્ય પ્રમાણમાં હવાની અવરજવરની વ્યવસ્થા કરવી. પશુને ચોવીસ કલાક પીવાનું પાણી મળી રહે તેવી વ્યવસ્થા કરી કેમેકે તેની દુધ ઉત્પદન પર બહુ અસર પડે છે. સાથે સ્વચ્છતા પણ જાળવવી હિતાવહ છે. ફાર્મ બાયોસિકયોરીટીના પગલાં લેવાથી જતુઓ અને રોગો નો પ્રવેશ અટકે છે.
અજોલા, એક પાણીમાં તરતી લોકપ્રિય ફર્ન (વનસ્પતી) છે . તેમાં પ્રોટીન, આવશ્યક એમિનો એસિડ, વિટામિન એ અને બી - ૧૨ અને ખનિજો સમૃદ્ધ પ્રમાંણમાં હોય છે. દરરોજ ૮૦૦ ગ્રામ જેટલા અજોલા ખવડાવવાથી સરેરાશ દૂધ ઉત્પાદન સુધારે છે.
લેખક :ડો. જિજ્ઞશ મોવલીયા, ડી.પી.ડી.વમાં & ડી.એચ.સી.પરમાર,વૈજ્ઞાનિક- કૃષિ વૈજ્ઞાન કેન્દ્ર , વ્યારા જિ. તાપી મો: ૯૭૨૭૭૦૮૮૭૬
ફેરફાર કરાયાની છેલ્લી તારીખ : 6/7/2020